در این نوشته سوال وجواب در مورد چک و سفته و برات برای بازدید کنندگان عزیز سایت وکلا آنلاین به اطلاع رسانده میشود.
سوال اول:
هیچ وقت با دقت فکر کرده‌اید چرا بانک‌ها بوجود آمدند؟ مگر قبلا که بانک نبود مردم کار و زندگی نمی‌کردند؟ اصلا اگر بانک‌ها را تعطیل کنیم چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
راستش امروزه تصور جامعه بدون بانک خیلی دشوار است. در گذشته که بانک نبود مردم مجبور بودند پول یا سکه‌های خود را جایی پنهان کنند یا مرتبا با خود حمل کنند. برای هر معامله‌ای تجار ناچار می‌شدند مقدار زیادی پول یا سکه را با خود به محل معامله ببرند. حالا خطرات این کار را در نظر بگیرید؛ از یک طرف امکان گم شدن پول هست و از طرف دیگر خطر سرقت و راهزنان هم وجود دارد؛ دشواری حمل و نقل مقدار زیادی پول را هم در نظر داشته باشید. یکی از دلایل تاسیس بانک‌ها دقیقا همین بود؛ مراکزی که وجه نقد (پول، سکه و…) اشخاص را دریافت و نگهداری کنند.[۱]
سوال دوم:
اما راستی چرا چک بوجود آمد؟ به چه دردی می‌خورد؟
پاسخ این سوال ساده است. من یا شما مقداری وجه نقد را نزد بانک سپرده‌ایم و حالا به آن احتیاج داریم و می‌خواهیم کالایی را خریداری کنیم و باید به فروشنده وجهی بپردازیم؛ چطور این پول را از بانک دریافت کنیم؟ این دقیقا کاری است که بوسیله چک انجام می‌دهیم. ما با صدور چک به بانک اجازه می‌دهیم تمام یا مقداری از وجه سپرده شده را به خودمان یا به دیگری تحویل دهد.
سوال سوم:
از اصل مطلب دور نشویم «چک بی‌محل و گواهی عدم پرداخت» یعنی چه؟
گفتیم چک صادر میشود تا بانک مبلغ مندرج در آن را بپردازد. خوب اگر مبلغ چک از موجودی ما در بانک بیشتر باشد طبیعی است که بانک نمی‌تواند آن را پرداخت نماید؛ در نتیجه به این چک «بی‌محل» گفته میشود. بانک به تقاضای دارنده چک، یک گواهی صادر می‌کند که به آن «گواهی عدم پرداخت» گفته میشود.
سوال چهارم:
در اینکه باید وجه چک را پرداخت هیچ حرفی نیست؛ اما چرا برای چک بی‌محل افراد را زندان می‌کنند؟
اول اینکه در صدور چک بی‌محل نوعی نیرنگ و فریب وجود دارد؛ یعنی کسی که چک می‌دهد وانمود می‌کند که موجودی کافی دارد؛ اما با مراجعه به بانک معلوم میشود اینطور نیست.
دوم اینکه چک یک وسیله مهم در بازار کسب، کار و تجارت است. تجار و کسبه به صورت زنجیره‌ای و سلسله‌وار به یکدیگر بدهکار و یا از هم طلبکار هستند. وقتی یک نفر در این زنجیره، خلاف وعده عمل می‌کند و چک بی‌محل می‌دهد باعث میشود کسی که چک را گرفته است نتواند وجه آن را وصول کند و در نتیجه، خود آن شخص هم نمی‌تواند بدهی خود و چکی را که به دیگری داده بپردازد. این اتفاق تکرار میشود و نظم بازار و کسب و کار را به هم می‌ریزد.
سوال پنجم:
خوب اگر این طور است که می‌گویید؛ چرا گفته میشود قبلا در قانون چک زندان بود ولی الان برداشته شده است؟ مگر چند سال قبل با الان فرقی کرده است؟
اول: اینکه گفته میشود در قانون جدید، مجازات زندان وجود ندارد درست نیست.
دوم: علت اینکه برخی تصور می‌کنند در قانون جدید زندان نیست؛ تغییراتی است که در تعریف «جرم صدور چک بی‌محل» صورت گرفته است. در قانون سابق چک، وقتی چک در زمان ارائه به بانک فاقد موجودی بود و اصطلاحا «برگشت» می‌خورد؛ فرقی نمی‌کرد «چک روز» بود یا «چک وعده‌دار»، «چک مشروط» بود یا «چک ضمانتی» و یا حتی اگر «چک سفید امضا» هم بود؛ همه این‌ها جرم تلقی می‌شد و می‌بینید که عملا هر کسی چکی صادر می‌کرد و نمی‌توانست وجه آن را بپردازد مجرم بود.
در قانون جدید و فعلی، «صدور چک بی‌محل روز» جرم است. بنابراین اگر چکی به صورت وعده‌دار یا سفید امضا، سفید تاریخ و ضمانتی یا مشروط صادر شده باشد؛ این چک اصطلاحا «حقوقی» است. یعنی دارنده چک نمی‌تواند شکایت کیفری کند و باید «دادخواست» بدهد که یک «دعوای حقوقی» است.
سوال ششم:
چک روز، وعده‌دار ، سفید تاریخ و… یعنی چه؟
چک روز: به طور ساده یعنی چکی که «تاریخ وصول» آن همان «روز صدور چک» باشد. اجازه دهید یک مثال بزنم. بنده امروز ۱۱/۶/۹۲ یک چک بنویسم و تاریخ چک را هم ۱۱/۶/۹۲ قید کنم؛ یعنی همین امروز این چک قابل وصول است.
چک وعده‌دار: به طور ساده یعنی «تاریخ وصول» چک برای روزی «غیر از روز صدور چک» باشد. باز هم مثال می‌زنم. بنده امروز ۱۱/۶/۹۲ چک را بنویسم اما تاریخ وصول آن را «روز» یا «هفته» یا «ماه» یا «سال» بعد بنویسم فرقی نمی‌کند «چند روز»، همین که تاریخ وصول چک، امروز نباشد چک وعده‌دار است.
چک ضمانتی: خیلی وقت‌ها در معاملات و سایر روابط کاری و تجارتی از چک، به عنوان تضمین استفاده میشود. مثلا چک «تضمین تخلیه» که صاحبخانه‌ها، از مستاجر می‌گیرند یا چک ضمانتی که کارفرما، از کارمند یا پیمانکار می‌گیرد.
چک مشروط: خیلی وقت‌ها چک بین اشخاص رد و بدل می‌گردد؛ اما وصول وجه آن به شرط انجام کاری است. مثلا بابت «معامله ماشین» چکی صادر می‌گردد؛ اما وصول چک به شرط «تحویل ماشین» است.
چک سفید که می‌توان آن را به چند قسمت تقسیم کرد:
چک سفید تاریخ یعنی: همه متن چک تکمیل شده؛ اما تاریخ وصول آن سفید است.
چک سفید مبلغ یعنی: همه متن چک نوشته شده؛ اما مبلغ چک سفید است.
چک سفید گیرنده یعنی: همه متن چک نوشته شده؛ اما نام گیرنده وجه سفید است.
چک سفید امضا یعنی: چک فقط امضا شده و سایر قسمت‌های آن سفید است.
سوال هفتم:
آیا با این وضعیت عملا بیشتر چک‌ها حقوقی هستند و شکایت بی‌فایده است؟
از نگاه خشک و قانونی بله. البته برای اینکه از این قانون سوءاستفاده نشود و چک اعتبار خود را از دست ندهد رویه قضایی به طور کلی این است که اگر متن چک کامل نوشته و امضا هم شده باشد و در متن چک توضیح خاصی داده نشده باشد (بابت معامله ماشین، زمین و شبیه این توضیحات) با شکایت شاکی، «صادر کننده چک» احضار میشود و باید برای صدور چک بی‌محل پاسخگو باشد مگر اینکه دلیل معتبری داشته باشد که ثابت کند وجه چک را پرداخته و یا اینکه چک حقوقی است. در واقع «رویه قضایی» سعی کرده حکم قانون را تعدیل کند و اجازه نمی‌دهد برخی با سوء استفاده از مقررات چک، از انجام تعهدات خویش خودداری کنند یا بی‌دلیل آن را به تعویق اندازند.
سوال هشتم:
حالا اصلا یک نفر «چک حقوقی» داشت یا در موعد شکایت کیفری نکرد؛ دیگر نمی‌تواند وجه چک را بگیرد؟
البته که می‌تواند. همانطور که قبلا گفته شد یک راه آن طرح «دادخواست حقوقی» است. به این ترتیب که باید فرم مخصوص دادخواست را دریافت کنید و هزینه دادرسی را بپردازید و این فرم تکمیل شده و مدارک لازم، از جمله «کپی برابر اصل شده چک و گواهی عدم پرداخت» را تحویل مرجع قضایی نمایید. یادتان باشد اگر مبلغ چک «تا پنج میلیون تومان» باشد؛ «شورای حل اختلاف» و اگر «بیش از پنج میلیون تومان» باشد؛ «دادگاه» به آن رسیدگی می‌کند.
با بودن «اصل چک و گواهی بانک» نزد شما، دادگاه اصل را بر این قرار می‌دهد که شما طلبکار هستید و اگر «خوانده دعوا» دفاع موجه و دلیل معتبر و قانونی نداشته باشد؛ حکم محکومیت وی صادر میشود و بعد از قطعی شدن حکم، می‌توانید اموال صادر کننده چک را توقیف کنید و اگر اموال قابل توقیف نداشت؛ می‌توانید «تقاضای جلب و بازداشت» او (اعمال ماده ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی) را نمایید. در این حالت بدهکار تا زمان پرداخت بدهی خود یا صدور حکم اعسار بازداشت میشود.
سوال نهم:
اعسار یعنی چه؟
اعسار در اینجا به معنی ناتوانی و تنگدستی است. دادخواست اعسار یعنی بدهکار مدعی میشود مال و اموالی ندارد و یا اگر اموالی هم دارد به دلایل قابل قبول، موقتا به آن‌ها دسترسی ندارد و از دادگاه تقاضای قسط‌بندی بدهکاری خود را می‌کند. در دعوای اعسار، دادگاه به این موضوع رسیدگی می‌نماید که آیا مدیون و بدهکار واقعا توان پرداخت بدهکاری خود را ندارد؟ اگر ناتوانی او ثابت شود بدهی او به اقساط عادلانه تقسیط میشود. تقاضای اعسار در همان شعبه دادگاه یا شورایی مورد رسیدگی قرار می‌گیرد که دادخواست دعوای اصلی در آنجا مورد رسیدگی قرار گرفته است.
سوال دهم:
دقیقا” در متن چک چه نوشته شده است؟
متن چک: «به موجب این چک مبلغ ………… ریال را در وجه ………………. یا به حواله کرد بپردازید»
جایی برای «ثبت تاریخ به حروف» در گوشه سمت راست و جایی برای نوشتن «مبلغ عددی چک» و «امضا» پیش‌بینی شده است. همانطور که می‌بینید متن چک، دستوری محترمانه به بانک است تا وجه آن را بپردازد.
سوال یازدهم:
چرا مبلغ هم به عدد و هم حروف نوشته میشود؟
خوب متاسفانه همیشه در جامعه افرادی به دنبال سوءاستفاده هستند. اگر مبلغ فقط به عدد یا حروف نوشته شود تغییر آن کار زیاد دشواری نیست؛ اما وقتی هر دو فرم باشد کار دشوارتر میشود. طبق قانون، بانک نباید چکی را که مبلغ عددی و حروفی آن مغایرت دارد؛ پرداخت نماید.
سوال دوازدهم:
بعضی‌ها وقتی چک می‌نویسند «حواله کرد» آن را خط می‌زنند. آیا با این کار دیگر نمی‌شود چک را به غیر واگذار کرد؟
بله من هم دیده‌ام. ولی این کار اثر قانونی ندارد. این امتیازی است که قانون برای چک قائل شده است و نمی‌توان آن را با خط زدن «حواله کرد» از بین برد؛ بنابراین خط زدن «حواله کرد» تاثیری ندارد و چک با ظهرنویسی منتقل می‌گردد.
سوال سیزدهم:
اگر در متن چک «اختلاف مبلغ» باشد بالاخره تکلیف چیست؛ کدام مبلغ معتبر است؟
همانطور که گفتم بانک نمی‌تواند به علت «اختلاف مبلغ» وجهی به شما بپردازد. در قانون تجارت برای «اسناد تجاری» پیش‌بینی شده در اختلاف «عدد و حروف» آنچه به «حروف» نوشته شده معتبر است. اگر «دو مبلغ متفاوت» نوشته شده باشد «مبلغ کمتر» معتبر است مگر اینکه در دادگاه ثابت شود واقعیت امر دیگری است.
سوال چهاردهم:
یکی از دوستانم می‌گوید: هیچ وقت چک را «در وجه حامل» ننویسید و حتما «نام گیرنده وجه» را کامل بنویسید. مگر فرقی هم می‌کند؟
بله حتما فرق می‌کند. در واقع وقتی شما در ستون «گیرنده وجه» کلمه «حامل» را می‌نویسید؛ یعنی قبول کرده‌اید «هر شخصی» این چک را به بانک ببرد بانک وجه چک را به او پرداخت کند. در «چک حامل» نیازی به «امضای واگذاری» نیست. برخی اشکالات چک در وجه حامل این است که اگر چک گم شود؛ هر فردی که آن را پیدا کند می‌تواند به راحتی وجه آن را وصول کند. اگر هم شما از آن شخص شکایت کنید؛ کار دشوار و وقت‌گیری برای اثبات واقعیت دارید.
اگر چک را به طلبکار خود داده باشید تا طلبش را وصول کند و آن شخص هم اهل سوءاستفاده باشد؛ می‌تواند چک را برای وصول به دیگری بدهد و بعد هم ادعا کند شما هنوز به او بدهکار هستید و کسی هم که چک را گرفته آن را به نام خود وصول کند. باز هم شما کار بسیار دشواری دارید تا بتوانید آنچه را اتفاق افتاده ثابت کنید. پس همیشه چک را در وجه شخص مورد نظر بنویسید تا اگر به هر علت مشکلی پیش آمد دلیل قابل قبولی برای اثبات حقانیت خود داشته باشید.
سوال پانزدهم:
شوهر یکی از دوستانم چک برگشتی داشته و چون خودش نمی‌توانسته دسته چک بگیرد به نام همسرش (دوست من) چک گرفته است. اگر نتواند چک را پاس کند مشکلی برای دوست من بوجود نمی‌آید؟
این کار، یعنی «صدور چک از حساب غیر» عملی غیرقانونی و مجرمانه است! سه فرض داریم:
اول اینکه اگر در بانک، شوهر دوستتان به جای همسرش «فرم نمونه امضا» را امضا کرده باشد؛ در این فرض، هم «بانک» و هم «شوهر دوستتان» و هم «دوستتان» مسئولیت دارند! با توجه به شکل استفاده از چک ممکن است اتهاماتی مانند جعل و یا حتی کلاهبرداری متوجه آن‌ها شود.
دوم اینکه اگر دوست شما فرم بانک را خودش امضا کرده و چک‌ها را هم سفید امضا کرده باشد و در اختیار شوهرش گذاشته باشد؛ باز هم مسئولیت دارد. یعنی اگر چک‌ها برگشت بخورند اولین مسئول از نظر قانون دوست شما است.
سوم اینکه دوستتان «فرم نمونه امضا» را امضا کرده باشد ولی بعد دسته چک را به شوهرش سپرده و او هم چک‌ها را با امضایی شبیه امضا همسرش، تحویل دیگران دهد که باز هم هر دو مسئولیت دارند.
سوال شانزدهم:
یکی از دوستانم چکی را گرفته و به بانک برده است. بانک هم می‌گوید حساب این چک از مدت‌ها قبل مسدود شده است. تکلیف دوست من و چکی که دارد چیست؟
دوست شما می‌تواند از بانک تقاضا کند «گواهی عدم پرداخت» صادر نماید و سپس در مرجع قضایی شکایت کند. ضمن اینکه لازم است بدانید:
اولا: این عمل، یعنی «صدور چک از حساب مسدود» جرم است و قانون حداکثر مجازات را برای آن در نظر گرفته است.
ثانیا: مجازات صدور چک از حساب مسدود، «قابل تعلیق» نیست و به زبان ساده باید زندان را تحمل کند و برخی امتیازات تخفیفی شامل حال او نمی‌شود.
سوال هفدهم:
دوستم قصد خرید بزرگی داشت و فروشنده هم من را می‌شناخت و برای همین گفت: پشت چک دوستم را امضا کنم اگر چک پاس نشود مسئولیت من چیست؟
امضایی که شما پشت چک زده‌اید به معنی «ضمانت» است. یعنی فروشنده حق دارد وجه چک را هم از دوستتان و هم از شما مطالبه کند. در واقع شما و دوستتان «مسئولیت تضامنی» دارید.
سوال هجدهم:
مسئولیت تضامنی دیگر چیست؟
مسئولیت تضامنی یعنی «دو» یا «چند» نفر در مقابل طلبکار، «مسئولیت پرداخت تمام وجه» را داشته باشند.
مثلا اگر چک دوست شما پاس نشود دارنده چک می‌تواند از هر یک از شما، به طور کامل وجه چک را مطالبه کند.
یعنی چه؟ یعنی «طلب خود» را «دو بار» بگیرد؟
نه اصلا” منظور این نیست و او فقط به میزان طلب خود می‌تواند دریافت کند. منظور این است که در این ماجرا شما نمی‌توانی بگویی: «ما دو نفریم پس من نصف پول را می‌دهم بقیه آن به عهده دوستم.» اجازه بده باز یک مثال بزنم. فرض کنیم چکی که دوست شما صادر کرده است به مبلغ ۵۰ میلیون تومان باشد و پاس هم نشود؛ شما نمی‌توانید به طلبکار بگویید: «ما دو نفر هستیم من نصف ۵۰ میلیون را می دهم و نصف دیگرش را برو از دوستم بگیر.» شما مسئولیت کامل دارید و باید تمام وجه را بپردازید.
آخر اینکه انصاف نیست؛ چرا باید بدهکاری او را من بدهم؟
معنای ضمانت و مسئولیت تضامنی همین است! یادتان باشد «ضمانت»[۲] یعنی قبول اینکه «شما بدهکاری شخصی که ضامن او شده اید را به طلبکار پرداخت کنید!» البته شما می‌توانید بعدا به دوستتان مراجعه کنید و وجهی را که بابت ضمانت او پرداخته‌اید مطالبه کنید. اگر هم پرداخت نکرد می‌توانید دادخواست حقوقی داده و از از طریق دادگاه حق خود را پیگیری کنید.
این «مسئولیت تضامنی» در جای دیگری هم هست؟
بله. یکی دیگر از موارد مسئولیت تضامنی در «امضای واگذاری» یا همان «ظهرنویسی» چک است.
سوال نوزدهم:
امضای واگذاری یا اصطلاحا ظهرنویسی!؟ دقیقا متوجه نشدم. هر وقت بخواهیم چکی را از بانک وصول کنیم باید پشت آن را تکمیل کنیم و امضا کنیم؛ آیا ظهرنویسی یعنی همین؟
نه! به این موضوع دقت کنید. طبق قانون، بانک موظف است به منظور روشن بودن هویت دریافت کننده چک، مشخصات وی از جمله نام و نام خانوادگی، آدرس، شماره شناسنامه، شماره ملی و… را ثبت نماید و با کارت شناسایی معتبر تطبیق دهد. این عمل جدای از موضوع ظهرنویسی است.
«ظهرنویسی» یا به عبارت معمول «امضای واگذاری» امتیاز و ویژگی است که قانون به اسناد تجاری از جمله چک داده است. به این ترتیب که هر کسی چکی به نام او صادر شده است می‌تواند با یک «امضا» در پشت چک، آن را جهت وصول به دیگری واگذار کند.
البته این امضا به معنی «قبول پرداخت چک و مسئولیت تضامنی با صادر کننده چک» نیز است؛ یعنی اگر چک برگشت شود شما هم در مقابل «دارنده چک» مسئولیت دارید.
سوال بیستم:
اگر کسی که چک در وجه او است و آن را به دیگری واگذار می‌کند فراموش کند پشت چک را امضا بزند تکلیف چیست؟
کار صحیح مراجعه به خود شخص و ثبت امضای وی پشت چک است.
سوال بیست و یکم:
من خیلی وقت‌ها چون بانک امضای واگذاری را تطبیق نمی‌دهد، خودم یک امضا می‌زنم و چک را وصول می‌کنم؛ این کار اشکالی ندارد؟
هرچند این کار به صورت عرفی خیلی وقت‌ها انجام میشود و پس از وصول چک مشکل خاصی هم پیش نمی‌آید؛ اما به طور کلی کار درستی نیست. اگر چک، بی‌محل باشد یا بعدا اختلافی بروز کند و صاحب حساب مدعی سرقت چک شود یا واگذار کننده مدعی شود امضا جعلی است و او چک را به شما واگذار نکرده است؛ مسئولیت اثبات واقعیت با شما است و باید ثابت کنید این چک به شما واگذار شده بوده و در ثبت امضای واگذاری، قصد تقلب و حیله نداشته‌اید. بهتر است به جای اینکه این خطرات احتمالی را متوجه خود کنید همواره دقت کنید که امضا توسط خود شخص انجام شود. یک امضای ساده نه کار دشواری است و نه وقت‌گیر، فقط کمی دقت می‌خواهد که فراموش نکنید.
سوال بیست و دوم:
چند روز است دسته چکم را نمی‌بینم؛ اگر گم شده باشد چکار کنم؟
اجازه دهید در کنار پاسخ به این سوال یک نکته تکمیلی را هم بگویم. به طور کلی قانون اجازه داده صاحب حساب از بانک بخواهد از پرداخت چک یا چک‌هایی خودداری کند. مواردی که صاحب حساب می‌تواند به موجب آن «تقاضای عدم پرداخت» کند عبارتند از اینکه چک به علت: مفقودشدن(گم شدن)، سرقت، خیانت در امانت، کلاهبرداری و جعل و برخی جرائم دیگر به دست دیگری رسیده است. شما در ابتدا باید فورا به بانک مراجعه کنید و کتبا طی تقاضانامه‌ای به بانک اعلام کنید که از پرداخت وجه چک با شماره سریال مشخص شده خودداری کند. البته این تقاضای شما «فقط برای یک هفته» به بانک این اختیار را می‌دهد تا از پرداخت وجه چک‌های اعلام شده خودداری کند و پس از آن، بانک ناچار از پرداخت وجه چک است. شما باید پس از اعلام موضوع به بانک به «دادسرا» مراجعه کنید و طی یک «گزارش» مفقودی چک و یا طی یک «شکایت» موضوع سرقت، خیانت در امانت یا کلاهبرداری و … را اعلام کنید و از دادسرا «گواهی کتبی» دریافت کرده و به بانک تحویل دهید. پس از تحویل این گواهی، بانک می‌تواند تا هر زمان در مرجع قضایی تصمیم گیری شود از پرداخت وجه چک‌ها خودداری نماید.
سوال بیست و سوم:
این موضوع باعث سوءاستفاده نمی‌شود؟ اگر کسی «گزارش خلاف واقع» بدهد چه؟
در این مورد قانون اینطور پیش‌بینی کرده است؛ وقتی دارنده چک به بانک مراجعه کرد بانک موظف است گواهی عدم پرداخت با ذکر «دلیل عدم پرداخت» صادر، و به دارنده چک تحویل نماید. دارنده می‌تواند علیه صاحب حساب شکایت کند و همین که خلاف بودن گزارش اثبات شود ضمن اینکه این عمل صاحب حساب (گزارش خلاف واقع) مجازات دارد باید اصل وجه چک و خسارات وارده بر شاکی را هم پرداخت نماید .
سوال بیست و چهارم:
گفتید «خسارات چک» الان اگر چکی برگشت بخورد چه خساراتی به آن تعلق می‌گیرد؟
خسارات چک مطابق قانون شامل موارد زیر می‌باشد:
- خسارت تاخیر در تادیه: یعنی از زمانی که چک باید پرداخت می‌گردید تا زمانیکه وجه آن پرداخت شود طبق فرمول خاصی خسارت تاخیر محاسبه میشود.
- خسارت دادرسی: هزینه ابطال تمبر دادرسی که برای رسیدگی پرداخت شده است.
- حق‌الوکاله وکیل: اگر وکیل داشته باشید محاسبه میشود.
سوال بیست و پنجم:
دوستم همیشه داخل چک توضیح می‌دهد به چه علت چک داده است. مثلا می‌نویسد بابت معامله ماشین یا اجاره بها و …، این کار اثری هم دارد؟
بله. اگر زمانی اختلافی بر سر علت صدور چک یا مبلغ آن و… پیش آید متن چک به دادگاه در کشف حقیقت کمک می‌کند. ضمنا وقتی در چک، موضوع قرارداد و مشابه آن ذکر شود تقریبا جنبه کیفری چک ساقط میشود.
سوال بیست و ششم:
اگر در چک شرطی نوشته شده باشد تکلیف بانک چیست؟ مثلا نوشته شده باشد «بعد از تحویل ماشین» یا اینکه نوشته باشد «ضمانتی» یا «امانتی». آیا بانک می‌تواند با توجه به متن چک و شرط نوشته شده از پرداخت وجه چک خودداری کند؟
بانک وقتی در حساب «موجودی کافی باشد» و چک هم صحیح «نوشته و امضا» شده باشد دیگر اختیاری در پرداختن یا نپرداختن وجه چک ندارد؛ مگر اینکه خود «صاحب حساب یا مراجع قانونی مانند دادگاه» دستور توقف پرداخت را داده باشند. نوشتن این شرط‌ها برای بانک تکلیفی ایجاد نمی‌کند و بانک باید وجه آن را بپردازد. فقط در دادگاه می‌توان از این نوشته‌ها برای کشف حقیقت کمک گرفت
سوال بیست و هفتم:
در یک کتاب حقوقی خواندم چک در حالت «تجرد» است؛ مگر چک متاهل هم داریم!؟
فکر می‌کنم آنچه خوانده‌ای «وصف تجریدی» بوده که یک اصطلاح حقوقی است. بهتر است با یک مثال توضیح دهم. آرش به خسرو زمینی را می‌فروشد و توافق می‌نمایند «بهای زمین» طی یک چک وعده‌دار و هشت ماه بعد پرداخت گردد. آرش به ایمان بدهکار است، پشت چک را امضا می‌کند و به ایمان می‌دهد تا در موعد آن را وصول کند. حالا فرض کنیم قبل از هشت ماه (قبل از سر رسید چک) معامله زمین فسخ شود. تکلیف ایمان و چکی که گرفته است چه میشود؟ وصف تجریدی یعنی اینکه چک پس از صدور از «علت و دلیل صدور» جدا و مستقل میشود. «صاحب حساب» و «ظهر نویس» به حکم قانون باید وجه چک را در موعد به «دارنده با حسن نیت» بپردازند. بنابراین در این مثال و موارد مشابه آن هیچ عذری از ناحیه آرش و خسرو، برای نپرداختن چک به ایمان، به این دلیل که «چک بابت معامله زمین بوده و معامله هم فسخ شده» پذیرفته نیست. به زبان ساده‌تر چک باید پرداخت شود و جز در موارد خاص نمی‌توان از پرداخت وجه آن خودداری نمود.
سوال بیست و هشتم:
دارنده با حسن نیت به چه کسی گفته میشود؟
همانطور که قبلا گفتیم چک قابل واگذاری است. هر وقت چک به طور «واقعی» و «نه صوری و ساختگی» به دیگری واگذار گردد به او «دارنده با حسن‌نیت» گفته میشود. امتیازی که دارنده با حسن‌نیت دارد همان است که گفته شد. یعنی وجه چک باید به او پرداخت شود و صاحب حساب اگر ادعایی هم دارد، باید علیه «طرف حساب خود» اقامه کند و نمی‌تواند از پرداخت وجه چک به «دارنده با حسن‌نیت» خودداری کند.همانطور که در سوال قبل اشاره شد ایمان «دارنده با حسن نیت» محسوب میشود و صاحب حساب و ظهرنویس هر دو در مقابل «دارنده با حسن نیت» مسئولیت دارند.
سوال بیست و نهم:
پس کار اشخاصی که اصطلاحا «شرخر» گفته می‌شوند خلاف است؟
بله. چون در واقع شرخر «دارنده با حسن‌نیت نیست» و چک به شکل صوری به او واگذار شده است؛ اثبات این موضوع باعث میشود ادعا و شکایت شرخر رد شود زیرا از نظر قانون چک واقعا متعلق به او نبوده و حق مطالبه وجه آن را ندارد.
سوال سی:
من و دوستانم شرکت تاسیس کرده‌ایم و چون حساب و کتاب من بهتر از همه است، امور مالی از جمله صدور چک‌ها را خودم انجام می‌دهم. اگر شرکت با مشکل مالی مواجه شود و چک‌ها برگشت بخورد مسئولیت من چیست؟
به طور کلی، قواعد مسئولیت در شرکت‌ها پیچیده است و با توجه به نوع شرکت (مثلا سهامی، تضامنی ، مسئولیت محدود و …) فرق می‌کند. ولی در نهایت همه شرکا مسئول هستند. در مقابل چک‌های شرکت «مسئولیت اولیه» با «شرکت و با امضا کنندگان چک» است و مسئولیت هم تضامنی است. اگر «چک بی‌محل روز» باشد و با اطلاع از اینکه حساب موجودی ندارد چک صادر شود مسئولیت کیفری هم دارند.
سوال سی و یکم:
من از دوستی چکی گرفته‌ام. تاریخ چک متعلق به چند هفته گذشته است و مرتبا از من وقت می‌خواهد؛ الان مدتی از تاریخ چک گذشته، تکلیف من چیست؟
ببینید؛ قانون برای شکایت کیفری در مورد چک، زمان و فرجه‌ای تعیین کرده است. به ترتیب «شش ماه» از تاریخ چک برای فرم زدن و دریافت گواهی عدم پرداخت و از تاریخ گواهی هم «شش ماه» برای شکایت کیفری فرصت دارید. مثلا اگر چک شما به تاریخ ۱/۶/۹۲ باشد شش ماه، معادل ۱۸۰ روز وقت دارید چک را فرم زده و گواهی عدم پرداخت بگیرید و مثلا اگر شما در ۱/۹/۹۲ چک را برگشت زدید از آن تاریخ شش ماه فرصت شکایت کیفری دارید؛ اگر این دو موعد شش ماهه را رعایت نکنید حق شکایت کیفری شما از بین می‌رود.
سوال سی و دوم:
من شنیده‌ام قبل از صدور حکم هم میشود اموال بدهکار چک را توقیف کرد؛ درست است؟
بله. به طور کلی قانون برای موارد فوری پیش‌بینی‌هایی کرده است. در مورد چک (چه در شکایت کیفری و چه در دادخواست حقوقی) شما می‌توانید تقاضای صدور «قرار تامین خواسته» یا اصطلاحا «قرار تامین اموال» نمایید. این قرار، یک «حکم فوری» است که مرجع قضایی صادر می‌کند و می‌توانید اموال بدهکار را تا زمان صدور حکم قطعی توقیف کنید. یادتان باشد اگر تقاضای تامین خواسته را طی یک دادخواست و بدون مطالبه اصل وجه چک داده باشید باید ظرف مهلت ده روز دادخواست مطالبه اصل وجه چک را هم تقدیم نمایید.
سوال سی و سوم:
اگر یک چک صادر شود و مقداری از وجه آن در حساب باشد ولی از مبلغ چک کمتر باشد؛ تکلیف بانک و صاحب چک چیست؟
قانون مقرر کرده است که بانک باید در صورت تقاضای دارنده چک، مبلغ موجودی را بپردازد و اصل چک را تحویل بگیرد. ضمنا” بانک یک «گواهی عدم پرداخت» به میزان «کسری چک» به دارنده تحویل می‌دهد. به تصریح قانون این گواهی «جانشین اصل چک» میشود به این معنی که مرجع قانونی همان گواهی را بدون وجود چک قبول می‌کند. به عنوان مثال بهزاد چکی به مبلغ پنجاه میلیون تومان دریافت نموده است. پس از مراجعه به بانک مشخص میشود موجودی حساب فقط ده میلیون تومان است؛ در این حالت بهزاد می‌تواند از بانک بخواهد مبلغ موجودی به او پرداخت شود. بانک اصل چک را گرفته و یک گواهی عدم پرداخت به میزان چهل میلیون تومان صادر می‌نماید. این گواهی بانک جانشین اصل چک میشود و به استناد آن می‌توان شکایت کیفری یا دادخواست حقوقی طرح نمود.
سوال سی و چهارم:
من شنیده‌ام که بانک حساب و پول موجود در آن را مسدود می‌کند و پرداخت نمی‌کند؛ آیا درست است؟
نه این درست نیست. مسدود کردن حساب و وجه موجود در حساب زمانی صحیح است که یا دستور دادگاه و مراجع قانونی باشد و یا اینکه چک برگشت خورده باشد و صاحب حساب مبلغ چک برگشتی را به حساب خویش واریز کند؛ این مبلغ در حساب مسدود می‌گردد و با مراجعه «دارنده چک» به او پرداخت میشود.
سوال سی و پنجم:
چک شخصی برگشت خورده است و او می‌خواهد از شکایت و عواقب سوء «صدور چک بی‌محل» جلوگیری نماید؛ چه کاری انجام دهد؟
چند احتمال پیش می‌آید :
احتمال اول: دارنده چک آن را برگشت زده باشد اما هنوز شکایت کیفری نکرده باشد. می‌توانید وجه چک را به حساب واریز نموده و به دارنده چک اعلام کنید تا با مراجعه به بانک چک را وصول نماید یا اینکه وجه چک را به دارنده پرداخته و اصل چک و گواهی عدم پرداخت را دریافت و به بانک تحویل نمایید. بهتر است این کار ظرف ده روز از تاریخ برگشت خوردن چک انجام شود زیرا پس از ده روز با ورود نام شخص به لیست اشخاصی که چک برگشتی داشته‌اند (به اصطلاح لیست سیاه) از امتیازات بانکی محروم میشود.
احتمال دوم: شکایت کیفری انجام شده باشد؛ اما هنوز حکم قطعی صادر نشده است. در این حالت هم همین که وجه چک و خسارت شاکی را پرداخت کند و اصل چک و گواهی عدم پرداخت را تحویل بگیرد یا وجه را به «حساب بانک» واریز کند یا به «صندوق سپرده دادگستری» و یا «حساب اجرائیات ثبت» واریز نماید «قرار موقوفی تعقیب» صادر و پرونده مختومه میشود.
احتمال سوم: حکم قطعی صادر شده باشد؛ در این حالت پس از پرداخت وجه و خسارات یا اعلام رضایت شاکی اجرای حکم متوقف می‌گردد ولی جزای نقدی مندرج در حکم به میزان یک سوم باید پرداخت شود و سوء سابقه هم برای وی باقی می‌ماند.
سوال سی و ششم:
بعد از تسویه حساب به اصطلاح «لاشه چک» را تحویل می‌گیرند؛ این کار درست است؟
بله. به طور کلی در اسناد تجاری «اصل سند» بسیار مهم است و همانطور که اشاره شد بودن اصل چک در دست صاحب حساب به منزله پرداخت وجه آن و جلب رضایت «دارنده چک» است.
سوال سی و هفتم:
خوب صاحب حساب چطور مطلع شود چک برگشتی دارد؟
طبق قانون بانک باید یک نسخه از «گواهی عدم پرداخت» را به آدرس اعلام شده در زمان افتتاح حساب ارسال کند
سوال سی و هشتم:
گفتید حساب اجرای ثبت، آیا چک از طریق «اجرائیات ثبت» هم قابل وصول است؟
بله. چک «سند تجاری لازم الاجرا» است و می‌توان وجه آن را از طریق اجرائیات ثبت هم مطالبه و تقاضای صدور اجرائیه و توقیف اموال صادر کننده را نمود.
اما چند نکته را هم در نظر داشته باشید:
اول اینکه برخلاف دادگاه، اجرای ثبت اختیاری در بازداشت کردن اشخاص ندارد یعنی نمی‌تواند دستور جلب و بازداشت بدهکار را بدهد.
دوم اینکه اجرائیات ثبت روال دادرسی ندارد. یعنی همین که چک و گواهی عدم پرداخت آن تحویل اجرای ثبت شود بلافاصله اقدامات ثبت برای توقیف، مزایده و فروش اموال آغاز میشود.
سوم اینکه اگر بخواهید بعد از مدتی چک را از اجرای ثبت پس گرفته و از طریق دیگری اقدام کنید؛ باید نیم عشر (۵ درصد) وجه چک را بابت «حق الاجرا» به حساب ثبت واریز نمایید.
سوال سی و نهم:
من شنیده‌ام برخی اموال بدهکار مانند یک خانه و یک ماشین توقیف نمی‌شود؛ چرا؟
درست است. به طور کلی برای آنکه به علت بدهی زندگی یک شخص نابود نشود در قانون امتیازی به نام «مستثنیات دین» پیش‌بینی گردیده است. این مستثنیات عبارتند از:
مسکن مورد نیاز بدهکار و افراد تحت تکفل وی با رعایت شئون عرفی.
وسیله نقلیه مورد نیاز و متناسب با شان محکوم علیه.
اثاثیه ضروری و مورد نیاز زندگی.
آذوقه‌ای که به طور معمول نگهداری میشود.
کتب و ابزار تحقیقاتی و علمی برای اهل علم.
وسایل و ابزار کار کسبه، پیشه‌وران، کشاورزان و سایر اشخاص.
سوال چهل:
صدور چک بی‌محل چه مجازاتی دارد؟
بستگی به مبلغ چک دارد.
۱- تا مبلغ ۱ میلیون تومان ، «تا ۶ ماه» زندان دارد.
۲- از مبلغ ۱ میلیون تا ۵ میلیون تومان ، «از ۶ ماه تا یک سال» زندان دارد.
۳- از مبلغ ۵ میلیون تومان به بالاتر ، «از یک سال تا دو سال» زندان دارد و از داشتن دسته چک هم «به مدت دو سال» محروم میشود.
ü اگر کسی بیشتر از یک بار چک بی‌محل صادر کرده و دادسرا برای او «کیفرخواست» صادر کرده باشد بانک‌ها موظفند کلیه حساب‌های جاری او را بسته و تا سه سال به نام او حساب جاری باز نکنند.
سوال چهل و یکم:
یک فقره چک نزد کسی دارم و وجه آن را به صورت اقساط پرداخته‌ام. چند نوبت به وی مراجعه کرده‌ام ولی او چک را پس نمی‌دهد؛ برای اخطار قانونی به او چه کاری می‌توانم انجام دهم؟
به طور کلی طبق ماده ۱۵۶ قانون آیین دادرسی در امور مدنی اشخاص حق دارند از طریق ارسال «اظهارنامه» مطالبی را به دیگری اعلام و اظهار نمایند. شما می‌توانید طی اظهارنامه‌ای «استرداد چک» را به آن شخص تذکر دهید. البته این نکته را هم فراموش نکنید که به صرف ارسال اظهارنامه بانک نمی‌تواند از پرداخت چک شما خودداری کند و اگر فکر می‌کنید این شخص قصد دارد چک را وصول کند به توصیه‌هایی که در سوال «مفقودی چک» شده توجه کنید. در هر صورت اگر قصد طرح موضوع را در دادگاه دارید شکایت «خیانت در امانت» و طرح دادخواست «استرداد چک» از جمله راهکارهای قانونی آن هستند.
سوال چهل و دوم:
برای اثبات سفید امضا بودن چک چه راهی وجود دارد؟
راه‌های مختلفی وجود دارد ولی به طور کلی کارشناسان خط و امضا می‌توانند با بررسی‌های فنی و تخصصی سفید امضا بودن و تفاوت خط و مندرجات چک را اعلام کنند؛ بنابراین لازم است ضمن اعلام سفید امضا بودن چک، از مسئول شعبه رسیدگی کننده تقاضای کارشناسی خط و امضا نمایید.
نکات متفرقه در خصوص چک:
همانطور که دیدید چک در عین مفید بودن می‌تواند مشکل‌ساز هم شود و بهتر است برای پرداخت‌های کوچک از چک استفاده نکنید.
چک را با دقت بنویسید تا خط‌خوردگی پیدا نکند و مجبور به نوشتن توضیحات و امضای پشت آن نشوید.
اگر زیاد از چک استفاده می‌کنید حتما یک دستگاه «پرفراژ» گرفته و از آن استفاده کنید تا امکان جعل و سوء استفاده از چک کمتر شود.
«بدون دلیل قانع کننده» چک سفید امضا به دیگری ندهید و یا با خود حمل نکنید. بسیاری اوقات سوءاستفاده دیگران، گم شدن و یا سرقت این چک‌ها دردسرهای بسیار بزرگی ایجاد می‌کند.
از امضای خیلی ساده برای چک استفاده نکنید و یا حداقل یک مهر هم داشته باشید.
یک دفتر رسید تهیه کرده و زمانی که چک صادر می‌کنید و به دیگری تحویل می‌دهید رسید دریافت کنید.
بخش دوم: سفته
سوال چهل و سوم:
سفته چیست؟
سفته مانند چک یک «سند تجاری» است. در سفته «امضا کننده» متعهد می‌گردد در موعد معین وجه معینی را به «دارنده سفته» بپردازد.
سفته مانند چک می‌تواند در وجه حامل باشد. سفته قابل انتقال هم هست و با امضا در پشت آن به دیگری منتقل میشود.
سوال چهل و چهارم:
اصطلاحات «دارنده سفته» و «صادرکننده سفته» را توضیح دهید.
دارنده سفته: شخصی است که سفته به او تحویل گردیده و حق دارد وجه سفته را مطالبه و دریافت کند.
متعهد سفته: شخصی است که با امضای سفته پذیرفته است که در موعد معین وجه سفته را پرداخت کند.
سوال چهل و پنجم:
در متن سفته چه نوشته شده است؟
ü «اینجانب/اینجانبان متعهد میشویم که در تاریخ ……… در مقابل این سفته به حواله کرد ……. مبلغ ….. ریال بپردازم/بپردازیم.»
ü قسمتی که بانک آن را تکمیل می کند.
ü مبلغ به عدد و تاریخ صدور سفته.
ü متن تعهد صادر کننده
ü نام متعهد و کد ملی و محل اقامت و محل پرداخت
ü امضا متعهد یا متعهدین
ü در گوشه سفته عبارت «سفته» و مبلغ اعتبار این برگه از سفته نوشته شده است.
سوال چهل و ششم:
سفته چه تفاوتی با یک تعهدنامه عادی دارد؟
یک تعهدنامه عادی هیچ یک از ویژگی‌های اسناد تجاری را ندارد از جمله اینکه:
۱- قابل واگذاری نیست و با امضا پشت آن به غیر منتقل نمی‌شود.
۲- برای تامین خواسته باید خسارت احتمالی داده شود.
سوال چهل و هفتم:
«واخواست» یعنی چه؟
به طور ساده همان برگشت زدن سفته است. به این معنا که دارنده سفته با «واخواست» گواهی عدم وصول وجه سفته را از بانک دریافت می کند.
سوال چهل و هشتم:
سفته بهتر است یا چک؟
سفته و چک هر دو سند تجاری هستند و امتیازات اسناد تجاری را دارا می باشند شاید یکی از مهمترین تفاوت‌های آن‌ها این است که چک (با شروطی که گفته شد) جنبه کیفری هم دارد اما سفته فقط جنبه حقوقی دارد.
سوال چهل و نهم:
برای عدم پرداخت سفته میشود شکایت کیفری کرد؟
همانطور که در بالا هم اشاره شد خیر. سفته فقط جنبه حقوقی دارد.
سوال پنجاه:
امضا پشت سفته چه اثر قانونی دارد؟
مانند چک دو حالت دارد یا ضمانت است و یا ظهرنویسی و امضای واگذاری تلقی میشود؛ در هر دو صورت ضامن یا ظهرنویس مسئولیت تضامنی دارند.
سوال پنجاه و یکم:
آیا سفته مواعد قانونی هم دارد؟
بله. در صورتیکه سفته با «ظهرنویسی» به «دارنده فعلی» واگذار شده باشد باید ظرف حداکثر ده روز ار تاریخ سررسید سفته را واخواست نماید در غیر این صورت دیگر ظهرنویس مسئولیتی ندارد البته مسئولیت متعهد اصلی همچنان ادامه دارد.
ü نکاتی در خصوص سفته:
«نوشتن مبلغ به عدد و حروف» ، «اختلاف مبلغ»، «خط زدن حواله کرد» ، «صدور سفته در وجه حامل» ، «امضا پشت سفته به عنوان ضامن» ، «امضا پشت سفته برای واگذاری»، «خسارات قانونی»، «وصف تجریدی اسناد تجاری» و «دارنده با حسن نیت»، «توقیف اموال»، «تحویل لاشه سفته» همگی حکمی مشابه چک داشته و می‌توانید به پاسخ مندرج در سوال مربوطه مراجعه نمایید.
بخش سوم: برات[۳]
سوال پنجاه و دوم:
برات چیست؟
برات هم یک سند تجاری است و امتیازات اسناد تجاری را دارا است.
برات شبیه حواله است به این ترتیب که صادرکننده برات(برات‌کش) با امضا و تکمیل برات، پرداخت وجهی را به شخص دیگر یا حتی خودش حواله می‌کند. کسی که برات را تحویل می‌گیرد «دارنده برات» خوانده میشود و وظیفه دارد برات را نزد کسی که برات به نام او صادر و حواله شده برده و موافقت و قبولی او را بر روی برات با ثبت امضا دریافت کند.(برات‌گیر) اگر آن شخص از قبول برات امتناع نمود بلافاصله حق دارد به صادر کننده و ظهر نویس مراجعه نماید.
سوال پنجاه و سوم:
اصطلاحات «برات‌کش» ، «برات‌گیر» و «دارنده برات» را توضیح دهید.
برات‌کش : شخصی که با صدور و امضای برات از دیگری می‌خواهد که وجه برات را به دارنده بپردازد.
دارنده‌برات: شخصی که برات به او تحویل می‌گردد تا در موعد معین وجه آن را از برات‌گیر دریافت کند.
برات‌گیر: شخصی که باید وجه برات را به دارنده برات بپردازد.(البته در صورتیکه برات را قبول کند.)
سوال پنجاه و چهارم:
در متن برات چه نوشته شده است؟
ü «خواهشمند است در تاریخ …. در مقابل این برات که نسخه …… به حواله کرد ………. مبلغ (به حروف)……….. ریال بپردازید.»
ü محلی که بانک تکمیل می‌کند.
ü مبلغ به عدد و تاریخ صدور
ü نام برات دهنده و امضا
ü در جدول نام برات گیر و محل اقامت و محل پرداخت
ü گوشه سمت راست به وسیله برات گیر تکمیل می شود.
ü در تاریخ ….. رویت شد.قبول است. امضا
ü در گوشه سمت چپ عبارت «برات» و حداکثر اعتبار این برات.
سوال پنجاه و پنجم:
برات چه فرقی با یک تعهدنامه یا حواله عادی دارد؟
همانطور که در مورد سفته گفته شد نوشتن متن برات روی یک برگ عادی امتیازات سند تجاری را ندارد. قابل واگذاری نیست و در صورت تقاضای تامین خواسته باید خسارت احتمالی پرداخت.نمایید.
سوال پنجاه و ششم:
برات با سفته و چک چه فرقی دارد؟
در چک به بانک اعلام می شود که وجه چک را بپردازد ولی در برات بانک دخالتی ندارد. در سفته خود صادرکننده متعهد پرداخت وجه سفته می شود اما در برات هم برات‌گیر (اگر برات را قبول کرده باشد) و هم برات‌کش مسئولیت دارند.
سوال پنجاه و هفتم:
برات بهتر است یا سفته و یا چک؟
تفاوت اصلی برات و سفته با چک جنبه کیفری است.همانطور که اشاره شد سفته و همچنین برات جنبه کیفری ندارند. البته همانطور که قبلا اشاره شد بعد از صدور حکم نهایی دادگاه حقوقی، امکان اعمال ماده ۲ (جلب بدهکار) وجود دارد.
سوال پنجاه و هشتم:
امضای پشت برات چه آثار قانونی دارد؟
سوال و جواب در مورد چک و سفته و برات
سوال اول:
هیچ وقت با دقت فکر کرده‌اید چرا بانک‌ها بوجود آمدند؟ مگر قبلا که بانک نبود مردم کار و زندگی نمی‌کردند؟ اصلا اگر بانک‌ها را تعطیل کنیم چه اتفاقی رخ می‌دهد؟
راستش امروزه تصور جامعه بدون بانک خیلی دشوار است. در گذشته که بانک نبود مردم مجبور بودند پول یا سکه‌های خود را جایی پنهان کنند یا مرتبا با خود حمل کنند. برای هر معامله‌ای تجار ناچار می‌شدند مقدار زیادی پول یا سکه را با خود به محل معامله ببرند. حالا خطرات این کار را در نظر بگیرید؛ از یک طرف امکان گم شدن پول هست و از طرف دیگر خطر سرقت و راهزنان هم وجود دارد؛ دشواری حمل و نقل مقدار زیادی پول را هم در نظر داشته باشید. یکی از دلایل تاسیس بانک‌ها دقیقا همین بود؛ مراکزی که وجه نقد (پول، سکه و…) اشخاص را دریافت و نگهداری کنند.[۱]
سوال دوم:
اما راستی چرا چک بوجود آمد؟ به چه دردی می‌خورد؟
پاسخ این سوال ساده است. من یا شما مقداری وجه نقد را نزد بانک سپرده‌ایم و حالا به آن احتیاج داریم و می‌خواهیم کالایی را خریداری کنیم و باید به فروشنده وجهی بپردازیم؛ چطور این پول را از بانک دریافت کنیم؟ این دقیقا کاری است که بوسیله چک انجام می‌دهیم. ما با صدور چک به بانک اجازه می‌دهیم تمام یا مقداری از وجه سپرده شده را به خودمان یا به دیگری تحویل دهد.
سوال سوم:
از اصل مطلب دور نشویم «چک بی‌محل و گواهی عدم پرداخت» یعنی چه؟
گفتیم چک صادر میشود تا بانک مبلغ مندرج در آن را بپردازد. خوب اگر مبلغ چک از موجودی ما در بانک بیشتر باشد طبیعی است که بانک نمی‌تواند آن را پرداخت نماید؛ در نتیجه به این چک «بی‌محل» گفته میشود. بانک به تقاضای دارنده چک، یک گواهی صادر می‌کند که به آن «گواهی عدم پرداخت» گفته میشود.
سوال چهارم:
در اینکه باید وجه چک را پرداخت هیچ حرفی نیست؛ اما چرا برای چک بی‌محل افراد را زندان می‌کنند؟
اول اینکه در صدور چک بی‌محل نوعی نیرنگ و فریب وجود دارد؛ یعنی کسی که چک می‌دهد وانمود می‌کند که موجودی کافی دارد؛ اما با مراجعه به بانک معلوم میشود اینطور نیست.
دوم اینکه چک یک وسیله مهم در بازار کسب، کار و تجارت است. تجار و کسبه به صورت زنجیره‌ای و سلسله‌وار به یکدیگر بدهکار و یا از هم طلبکار هستند. وقتی یک نفر در این زنجیره، خلاف وعده عمل می‌کند و چک بی‌محل می‌دهد باعث میشود کسی که چک را گرفته است نتواند وجه آن را وصول کند و در نتیجه، خود آن شخص هم نمی‌تواند بدهی خود و چکی را که به دیگری داده بپردازد. این اتفاق تکرار میشود و نظم بازار و کسب و کار را به هم می‌ریزد.
سوال پنجم:
خوب اگر این طور است که می‌گویید؛ چرا گفته میشود قبلا در قانون چک زندان بود ولی الان برداشته شده است؟ مگر چند سال قبل با الان فرقی کرده است؟
اول: اینکه گفته میشود در قانون جدید، مجازات زندان وجود ندارد درست نیست.
دوم: علت اینکه برخی تصور می‌کنند در قانون جدید زندان نیست؛ تغییراتی است که در تعریف «جرم صدور چک بی‌محل» صورتگرفته است. در قانون سابق چک، وقتی چک در زمان ارائه به بانک فاقد موجودی بود و اصطلاحا «برگشت» می‌خورد؛ فرقی نمی‌کرد «چک روز» بود یا «چک وعده‌دار»، «چک مشروط» بود یا «چک ضمانتی» و یا حتی اگر «چک سفید امضا» هم بود؛ همه این‌ها جرم تلقی می‌شد و می‌بینید که عملا هر کسی چکی صادر می‌کرد و نمی‌توانست وجه آن را بپردازد مجرم بود.
در قانون جدید و فعلی، «صدور چک بی‌محل روز» جرم است. بنابراین اگر چکی به صورت وعده‌دار یا سفید امضا، سفید تاریخ و ضمانتی یا مشروط صادر شده باشد؛ این چک اصطلاحا «حقوقی» است. یعنی دارنده چک نمی‌تواند شکایت کیفری کند و باید «دادخواست» بدهد که یک «دعوای حقوقی» است.
سوال ششم:
چک روز، وعده‌دار ، سفید تاریخ و… یعنی چه؟
چک روز: به طور ساده یعنی چکی که «تاریخ وصول» آن همان «روز صدور چک» باشد. اجازه دهید یک مثال بزنم. بنده امروز ۱۱/۶/۹۲ یک چک بنویسم و تاریخ چک را هم ۱۱/۶/۹۲ قید کنم؛ یعنی همین امروز این چک قابل وصول است.
چک وعده‌دار: به طور ساده یعنی «تاریخ وصول» چک برای روزی «غیر از روز صدور چک» باشد. باز هم مثال می‌زنم. بنده امروز ۱۱/۶/۹۲ چک را بنویسم اما تاریخ وصول آن را «روز» یا «هفته» یا «ماه» یا «سال» بعد بنویسم فرقی نمی‌کند «چند روز»، همین که تاریخ وصول چک، امروز نباشد چک وعده‌دار است.
چک ضمانتی: خیلی وقت‌ها در معاملات و سایر روابط کاری و تجارتی از چک، به عنوان تضمین استفاده میشود. مثلا چک «تضمین تخلیه» که صاحبخانه‌ها، از مستاجر می‌گیرند یا چک ضمانتی که کارفرما، از کارمند یا پیمانکار می‌گیرد.
چک مشروط: خیلی وقت‌ها چک بین اشخاص رد و بدل می‌گردد؛ اما وصول وجه آن به شرط انجام کاری است. مثلا بابت «معامله ماشین» چکی صادر می‌گردد؛ اما وصول چک به شرط «تحویل ماشین» است.
چک سفید که می‌توان آن را به چند قسمت تقسیم کرد:
چک سفید تاریخ یعنی: همه متن چک تکمیل شده؛ اما تاریخ وصول آن سفید است.
چک سفید مبلغ یعنی: همه متن چک نوشته شده؛ اما مبلغ چک سفید است.
چک سفید گیرنده یعنی: همه متن چک نوشته شده؛ اما نام گیرنده وجه سفید است.
چک سفید امضا یعنی: چک فقط امضا شده و سایر قسمت‌های آن سفید است.
سوال هفتم:
آیا با این وضعیت عملا بیشتر چک‌ها حقوقی هستند و شکایت بی‌فایده است؟
از نگاه خشک و قانونی بله. البته برای اینکه از این قانون سوءاستفاده نشود و چک اعتبار خود را از دست ندهد رویه قضایی به طور کلی این است که اگر متن چک کامل نوشته و امضا هم شده باشد و در متن چک توضیح خاصی داده نشده باشد (بابت معامله ماشین، زمین و شبیه این توضیحات) با شکایت شاکی، «صادر کننده چک» احضار میشود و باید برای صدور چک بی‌محل پاسخگو باشد مگر اینکه دلیل معتبری داشته باشد که ثابت کند وجه چک را پرداخته و یا اینکه چک حقوقی است. در واقع «رویه قضایی» سعی کرده حکم قانون را تعدیل کند و اجازه نمی‌دهد برخی با سوء استفاده از مقررات چک، از انجام تعهدات خویش خودداری کنند یا بی‌دلیل آن را به تعویق اندازند.
سوال هشتم:
حالا اصلا یک نفر «چک حقوقی» داشت یا در موعد شکایت کیفری نکرد؛ دیگر نمی‌تواند وجه چک را بگیرد؟
البته که می‌تواند. همانطور که قبلا گفته شد یک راه آن طرح «دادخواست حقوقی» است. به این ترتیب که باید فرم مخصوص دادخواست را دریافت کنید و هزینه دادرسی را بپردازید و این فرم تکمیل شده و مدارک لازم، از جمله «کپی برابر اصل شده چک و گواهی عدم پرداخت» را تحویل مرجع قضایی نمایید. یادتان باشد اگر مبلغ چک «تا پنج میلیون تومان» باشد؛ «شورای حل اختلاف» و اگر «بیش از پنج میلیون تومان» باشد؛ «دادگاه» به آن رسیدگی می‌کند.
با بودن «اصل چک و گواهی بانک» نزد شما، دادگاه اصل را بر این قرار می‌دهد که شما طلبکار هستید و اگر «خوانده دعوا» دفاع موجه و دلیل معتبر و قانونی نداشته باشد؛ حکم محکومیت وی صادر میشود و بعد از قطعی شدن حکم، می‌توانید اموال صادر کننده چک را توقیف کنید و اگر اموال قابل توقیف نداشت؛ می‌توانید «تقاضای جلب و بازداشت» او (اعمال ماده ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی) را نمایید. در این حالت بدهکار تا زمان پرداخت بدهی خود یا صدور حکم اعسار بازداشت میشود.
سوال نهم:
اعسار یعنی چه؟
اعسار در اینجا به معنی ناتوانی و تنگدستی است. دادخواست اعسار یعنی بدهکار مدعی میشود مال و اموالی ندارد و یا اگر اموالی هم دارد به دلایل قابل قبول، موقتا به آن‌ها دسترسی ندارد و از دادگاه تقاضای قسط‌بندی بدهکاری خود را می‌کند. در دعوای اعسار، دادگاه به این موضوع رسیدگی می‌نماید که آیا مدیون و بدهکار واقعا توان پرداخت بدهکاری خود را ندارد؟ اگر ناتوانی او ثابت شود بدهی او به اقساط عادلانه تقسیط میشود. تقاضای اعسار در همان شعبه دادگاه یا شورایی مورد رسیدگی قرار می‌گیرد که دادخواست دعوای اصلی در آنجا مورد رسیدگی قرار گرفته است.
سوال دهم:
دقیقا” در متن چک چه نوشته شده است؟
متن چک: «به موجب این چک مبلغ ………… ریال را در وجه ………………. یا به حواله کرد بپردازید»
جایی برای «ثبت تاریخ به حروف» در گوشه سمت راست و جایی برای نوشتن «مبلغ عددی چک» و «امضا» پیش‌بینی شده است. همانطور که می‌بینید متن چک، دستوری محترمانه به بانک است تا وجه آن را بپردازد.
سوال یازدهم:
چرا مبلغ هم به عدد و هم حروف نوشته میشود؟
خوب متاسفانه همیشه در جامعه افرادی به دنبال سوءاستفاده هستند. اگر مبلغ فقط به عدد یا حروف نوشته شود تغییر آن کار زیاد دشواری نیست؛ اما وقتی هر دو فرم باشد کار دشوارتر میشود. طبق قانون، بانک نباید چکی را که مبلغ عددی و حروفی آن مغایرت دارد؛ پرداخت نماید.
سوال دوازدهم:
بعضی‌ها وقتی چک می‌نویسند «حواله کرد» آن را خط می‌زنند. آیا با این کار دیگر نمی‌شود چک را به غیر واگذار کرد؟
بله من هم دیده‌ام. ولی این کار اثر قانونی ندارد. این امتیازی است که قانون برای چک قائل شده است و نمی‌توان آن را با خط زدن «حواله کرد» از بین برد؛ بنابراین خط زدن «حواله کرد» تاثیری ندارد و چک با ظهرنویسی منتقل می‌گردد.
سوال سیزدهم:
اگر در متن چک «اختلاف مبلغ» باشد بالاخره تکلیف چیست؛ کدام مبلغ معتبر است؟
همانطور که گفتم بانک نمی‌تواند به علت «اختلاف مبلغ» وجهی به شما بپردازد. در قانون تجارت برای «اسناد تجاری» پیش‌بینی شده در اختلاف «عدد و حروف» آنچه به «حروف» نوشته شده معتبر است. اگر «دو مبلغ متفاوت» نوشته شده باشد «مبلغ کمتر» معتبر است مگر اینکه در دادگاه ثابت شود واقعیت امر دیگری است.
سوال چهاردهم:
یکی از دوستانم می‌گوید: هیچ وقت چک را «در وجه حامل» ننویسید و حتما «نام گیرنده وجه» را کامل بنویسید. مگر فرقی هم می‌کند؟
بله حتما فرق می‌کند. در واقع وقتی شما در ستون «گیرنده وجه» کلمه «حامل» را می‌نویسید؛ یعنی قبول کرده‌اید «هر شخصی» این چک را به بانک ببرد بانک وجه چک را به او پرداخت کند. در «چک حامل» نیازی به «امضای واگذاری» نیست. برخی اشکالات چک در وجه حامل این است که اگر چک گم شود؛ هر فردی که آن را پیدا کند می‌تواند به راحتی وجه آن را وصول کند. اگر هم شما از آن شخص شکایت کنید؛ کار دشوار و وقت‌گیری برای اثبات واقعیت دارید.
اگر چک را به طلبکار خود داده باشید تا طلبش را وصول کند و آن شخص هم اهل سوءاستفاده باشد؛ می‌تواند چک را برای وصول به دیگری بدهد و بعد هم ادعا کند شما هنوز به او بدهکار هستید و کسی هم که چک را گرفته آن را به نام خود وصول کند. باز هم شما کار بسیار دشواری دارید تا بتوانید آنچه را اتفاق افتاده ثابت کنید. پس همیشه چک را در وجه شخص مورد نظر بنویسید تا اگر به هر علت مشکلی پیش آمد دلیل قابل قبولی برای اثبات حقانیت خود داشته باشید.
سوال پانزدهم:
شوهر یکی از دوستانم چک برگشتی داشته و چون خودش نمی‌توانسته دسته چک بگیرد به نام همسرش (دوست من) چک گرفته است. اگر نتواند چک را پاس کند مشکلی برای دوست من بوجود نمی‌آید؟
این کار، یعنی «صدور چک از حساب غیر» عملی غیرقانونی و مجرمانه است! سه فرض داریم:
اول اینکه اگر در بانک، شوهر دوستتان به جای همسرش «فرم نمونه امضا» را امضا کرده باشد؛ در این فرض، هم «بانک» و هم «شوهر دوستتان» و هم «دوستتان» مسئولیت دارند! با توجه به شکل استفاده از چک ممکن است اتهاماتی مانند جعل و یا حتی کلاهبرداری متوجه آن‌ها شود.
دوم اینکه اگر دوست شما فرم بانک را خودش امضا کرده و چک‌ها را هم سفید امضا کرده باشد و در اختیار شوهرش گذاشته باشد؛ باز هم مسئولیت دارد. یعنی اگر چک‌ها برگشت بخورند اولین مسئول از نظر قانون دوست شما است.
سوم اینکه دوستتان «فرم نمونه امضا» را امضا کرده باشد ولی بعد دسته چک را به شوهرش سپرده و او هم چک‌ها را با امضایی شبیه امضا همسرش، تحویل دیگران دهد که باز هم هر دو مسئولیت دارند.
سوال شانزدهم:
یکی از دوستانم چکی را گرفته و به بانک برده است. بانک هم می‌گوید حساب این چک از مدت‌ها قبل مسدود شده است. تکلیف دوست من و چکی که دارد چیست؟
دوست شما می‌تواند از بانک تقاضا کند «گواهی عدم پرداخت» صادر نماید و سپس در مرجع قضایی شکایت کند. ضمن اینکه لازم است بدانید:
اولا: این عمل، یعنی «صدور چک از حساب مسدود» جرم است و قانون حداکثر مجازات را برای آن در نظر گرفته است.
ثانیا: مجازات صدور چک از حساب مسدود، «قابل تعلیق» نیست و به زبان ساده باید زندان را تحمل کند و برخی امتیازات تخفیفی شامل حال او نمی‌شود.
سوال هفدهم:
دوستم قصد خرید بزرگی داشت و فروشنده هم من را می‌شناخت و برای همین گفت: پشت چک دوستم را امضا کنم اگر چک پاس نشود مسئولیت من چیست؟
امضایی که شما پشت چک زده‌اید به معنی «ضمانت» است. یعنی فروشنده حق دارد وجه چک را هم از دوستتان و هم از شما مطالبه کند. در واقع شما و دوستتان «مسئولیت تضامنی» دارید.
سوال هجدهم:
مسئولیت تضامنی دیگر چیست؟
مسئولیت تضامنی یعنی «دو» یا «چند» نفر در مقابل طلبکار، «مسئولیت پرداخت تمام وجه» را داشته باشند.
مثلا اگر چک دوست شما پاس نشود دارنده چک می‌تواند از هر یک از شما، به طور کامل وجه چک را مطالبه کند.
یعنی چه؟ یعنی «طلب خود» را «دو بار» بگیرد؟
نه اصلا” منظور این نیست و او فقط به میزان طلب خود می‌تواند دریافت کند. منظور این است که در این ماجرا شما نمی‌توانی بگویی: «ما دو نفریم پس من نصف پول را می‌دهم بقیه آن به عهده دوستم.» اجازه بده باز یک مثال بزنم. فرض کنیم چکی که دوست شما صادر کرده است به مبلغ ۵۰ میلیون تومان باشد و پاس هم نشود؛ شما نمی‌توانید به طلبکار بگویید: «ما دو نفر هستیم من نصف ۵۰ میلیون را می دهم و نصف دیگرش را برو از دوستم بگیر.» شما مسئولیت کامل دارید و باید تمام وجه را بپردازید.
آخر اینکه انصاف نیست؛ چرا باید بدهکاری او را من بدهم؟
معنای ضمانت و مسئولیت تضامنی همین است! یادتان باشد «ضمانت»[۲] یعنی قبول اینکه «شما بدهکاری شخصی که ضامن او شده اید را به طلبکار پرداخت کنید!» البته شما می‌توانید بعدا به دوستتان مراجعه کنید و وجهی را که بابت ضمانت او پرداخته‌اید مطالبه کنید. اگر هم پرداخت نکرد می‌توانید دادخواست حقوقی داده و از از طریق دادگاه حق خود را پیگیری کنید.
این «مسئولیت تضامنی» در جای دیگری هم هست؟
بله. یکی دیگر از موارد مسئولیت تضامنی در «امضای واگذاری» یا همان «ظهرنویسی» چک است.
سوال نوزدهم:
امضای واگذاری یا اصطلاحا ظهرنویسی!؟ دقیقا متوجه نشدم. هر وقت بخواهیم چکی را از بانک وصول کنیم باید پشت آن را تکمیل کنیم و امضا کنیم؛ آیا ظهرنویسی یعنی همین؟
نه! به این موضوع دقت کنید. طبق قانون، بانک موظف است به منظور روشن بودن هویت دریافت کننده چک، مشخصات وی از جمله نام و نام خانوادگی، آدرس، شماره شناسنامه، شماره ملی و… را ثبت نماید و با کارت شناسایی معتبر تطبیق دهد. این عمل جدای از موضوع ظهرنویسی است.
«ظهرنویسی» یا به عبارت معمول «امضای واگذاری» امتیاز و ویژگی است که قانون به اسناد تجاری از جمله چک داده است. به این ترتیب که هر کسی چکی به نام او صادر شده است می‌تواند با یک «امضا» در پشت چک، آن را جهت وصول به دیگری واگذار کند.
البته این امضا به معنی «قبول پرداخت چک و مسئولیت تضامنی با صادر کننده چک» نیز است؛ یعنی اگر چک برگشت شود شما هم در مقابل «دارنده چک» مسئولیت دارید.
سوال بیستم:
اگر کسی که چک در وجه او است و آن را به دیگری واگذار می‌کند فراموش کند پشت چک را امضا بزند تکلیف چیست؟
کار صحیح مراجعه به خود شخص و ثبت امضای وی پشت چک است.
سوال بیست و یکم:
من خیلی وقت‌ها چون بانک امضای واگذاری را تطبیق نمی‌دهد، خودم یک امضا می‌زنم و چک را وصول می‌کنم؛ این کار اشکالی ندارد؟
هرچند این کار به صورت عرفی خیلی وقت‌ها انجام میشود و پس از وصول چک مشکل خاصی هم پیش نمی‌آید؛ اما به طور کلی کار درستی نیست. اگر چک، بی‌محل باشد یا بعدا اختلافی بروز کند و صاحب حساب مدعی سرقت چک شود یا واگذار کننده مدعی شود امضا جعلی است و او چک را به شما واگذار نکرده است؛ مسئولیت اثبات واقعیت با شما است و باید ثابت کنید این چک به شما واگذار شده بوده و در ثبت امضای واگذاری، قصد تقلب و حیله نداشته‌اید. بهتر است به جای اینکه این خطرات احتمالی را متوجه خود کنید همواره دقت کنید که امضا توسط خود شخص انجام شود. یک امضای ساده نه کار دشواری است و نه وقت‌گیر، فقط کمی دقت می‌خواهد که فراموش نکنید.
سوال بیست و دوم:
چند روز است دسته چکم را نمی‌بینم؛ اگر گم شده باشد چکار کنم؟
اجازه دهید در کنار پاسخ به این سوال یک نکته تکمیلی را هم بگویم. به طور کلی قانون اجازه داده صاحب حساب از بانک بخواهد از پرداخت چک یا چک‌هایی خودداری کند. مواردی که صاحب حساب می‌تواند به موجب آن «تقاضای عدم پرداخت» کند عبارتند از اینکه چک به علت: مفقودشدن(گم شدن)، سرقت، خیانت در امانت، کلاهبرداری و جعل و برخی جرائم دیگر به دست دیگری رسیده است. شما در ابتدا باید فورا به بانک مراجعه کنید و کتبا طی تقاضانامه‌ای به بانک اعلام کنید که از پرداخت وجه چک با شماره سریال مشخص شده خودداری کند. البته این تقاضای شما «فقط برای یک هفته» به بانک این اختیار را می‌دهد تا از پرداخت وجه چک‌های اعلام شده خودداری کند و پس از آن، بانک ناچار از پرداخت وجه چک است. شما باید پس از اعلام موضوع به بانک به «دادسرا» مراجعه کنید و طی یک «گزارش» مفقودی چک و یا طی یک «شکایت» موضوع سرقت، خیانت در امانت یا کلاهبرداری و … را اعلام کنید و از دادسرا «گواهی کتبی» دریافت کرده و به بانک تحویل دهید. پس از تحویل این گواهی، بانک می‌تواند تا هر زمان در مرجع قضایی تصمیم گیری شود از پرداخت وجه چک‌ها خودداری نماید.
سوال بیست و سوم:
این موضوع باعث سوءاستفاده نمی‌شود؟ اگر کسی «گزارش خلاف واقع» بدهد چه؟
در این مورد قانون اینطور پیش‌بینی کرده است؛ وقتی دارنده چک به بانک مراجعه کرد بانک موظف است گواهی عدم پرداخت با ذکر «دلیل عدم پرداخت» صادر، و به دارنده چک تحویل نماید. دارنده می‌تواند علیه صاحب حساب شکایت کند و همین که خلاف بودن گزارش اثبات شود ضمن اینکه این عمل صاحب حساب (گزارش خلاف واقع) مجازات دارد باید اصل وجه چک و خسارات وارده بر شاکی را هم پرداخت نماید .
سوال بیست و چهارم:
گفتید «خسارات چک» الان اگر چکی برگشت بخورد چه خساراتی به آن تعلق می‌گیرد؟
خسارات چک مطابق قانون شامل موارد زیر می‌باشد:
- خسارت تاخیر در تادیه: یعنی از زمانی که چک باید پرداخت می‌گردید تا زمانیکه وجه آن پرداخت شود طبق فرمول خاصی خسارت تاخیر محاسبه میشود.
- خسارت دادرسی: هزینه ابطال تمبر دادرسی که برای رسیدگی پرداخت شده است.
- حق‌الوکاله وکیل: اگر وکیل داشته باشید محاسبه میشود.
سوال بیست و پنجم:
دوستم همیشه داخل چک توضیح می‌دهد به چه علت چک داده است. مثلا می‌نویسد بابت معامله ماشین یا اجاره بها و …، این کار اثری هم دارد؟
بله. اگر زمانی اختلافی بر سر علت صدور چک یا مبلغ آن و… پیش آید متن چک به دادگاه در کشف حقیقت کمک می‌کند. ضمنا وقتی در چک، موضوع قرارداد و مشابه آن ذکر شود تقریبا جنبه کیفری چک ساقط میشود.
سوال بیست و ششم:
اگر در چک شرطی نوشته شده باشد تکلیف بانک چیست؟ مثلا نوشته شده باشد «بعد از تحویل ماشین» یا اینکه نوشته باشد «ضمانتی» یا «امانتی». آیا بانک می‌تواند با توجه به متن چک و شرط نوشته شده از پرداخت وجه چک خودداری کند؟
بانک وقتی در حساب «موجودی کافی باشد» و چک هم صحیح «نوشته و امضا» شده باشد دیگر اختیاری در پرداختن یا نپرداختن وجه چک ندارد؛ مگر اینکه خود «صاحب حساب یا مراجع قانونی مانند دادگاه» دستور توقف پرداخت را داده باشند. نوشتن این شرط‌ها برای بانک تکلیفی ایجاد نمی‌کند و بانک باید وجه آن را بپردازد. فقط در دادگاه می‌توان از این نوشته‌ها برای کشف حقیقت کمک گرفت
سوال بیست و هفتم:
در یک کتاب حقوقی خواندم چک در حالت «تجرد» است؛ مگر چک متاهل هم داریم!؟
فکر می‌کنم آنچه خوانده‌ای «وصف تجریدی» بوده که یک اصطلاح حقوقی است. بهتر است با یک مثال توضیح دهم. آرش به خسرو زمینی را می‌فروشد و توافق می‌نمایند «بهای زمین» طی یک چک وعده‌دار و هشت ماه بعد پرداخت گردد. آرش به ایمان بدهکار است، پشت چک را امضا می‌کند و به ایمان می‌دهد تا در موعد آن را وصول کند. حالا فرض کنیم قبل از هشت ماه (قبل از سر رسید چک) معامله زمین فسخ شود. تکلیف ایمان و چکی که گرفته است چه میشود؟ وصف تجریدی یعنی اینکه چک پس از صدور از «علت و دلیل صدور» جدا و مستقل میشود. «صاحب حساب» و «ظهر نویس» به حکم قانون باید وجه چک را در موعد به «دارنده با حسن نیت» بپردازند. بنابراین در این مثال و موارد مشابه آن هیچ عذری از ناحیه آرش و خسرو، برای نپرداختن چک به ایمان، به این دلیل که «چک بابت معامله زمین بوده و معامله هم فسخ شده» پذیرفته نیست. به زبان ساده‌تر چک باید پرداخت شود و جز در موارد خاص نمی‌توان از پرداخت وجه آن خودداری نمود.
سوال بیست و هشتم:
دارنده با حسن نیت به چه کسی گفته میشود؟
همانطور که قبلا گفتیم چک قابل واگذاری است. هر وقت چک به طور «واقعی» و «نه صوری و ساختگی» به دیگری واگذار گردد به او «دارنده با حسن‌نیت» گفته میشود. امتیازی که دارنده با حسن‌نیت دارد همان است که گفته شد. یعنی وجه چک باید به او پرداخت شود و صاحب حساب اگر ادعایی هم دارد، باید علیه «طرف حساب خود» اقامه کند و نمی‌تواند از پرداخت وجه چک به «دارنده با حسن‌نیت» خودداری کند.همانطور که در سوال قبل اشاره شد ایمان «دارنده با حسن نیت» محسوب میشود و صاحب حساب و ظهرنویس هر دو در مقابل «دارنده با حسن نیت» مسئولیت دارند.
سوال بیست و نهم:
پس کار اشخاصی که اصطلاحا «شرخر» گفته می‌شوند خلاف است؟
بله. چون در واقع شرخر «دارنده با حسن‌نیت نیست» و چک به شکل صوری به او واگذار شده است؛ اثبات این موضوع باعث میشود ادعا و شکایت شرخر رد شود زیرا از نظر قانون چک واقعا متعلق به او نبوده و حق مطالبه وجه آن را ندارد.
سوال سی:
من و دوستانم شرکت تاسیس کرده‌ایم و چون حساب و کتاب من بهتر از همه است، امور مالی از جمله صدور چک‌ها را خودم انجام می‌دهم. اگر شرکت با مشکل مالی مواجه شود و چک‌ها برگشت بخورد مسئولیت من چیست؟
به طور کلی، قواعد مسئولیت در شرکت‌ها پیچیده است و با توجه به نوع شرکت (مثلا سهامی، تضامنی ، مسئولیت محدود و …) فرق می‌کند. ولی در نهایت همه شرکا مسئول هستند. در مقابل چک‌های شرکت «مسئولیت اولیه» با «شرکت و با امضا کنندگان چک» است و مسئولیت هم تضامنی است. اگر «چک بی‌محل روز» باشد و با اطلاع از اینکه حساب موجودی ندارد چک صادر شود مسئولیت کیفری هم دارند.
سوال سی و یکم:
من از دوستی چکی گرفته‌ام. تاریخ چک متعلق به چند هفته گذشته است و مرتبا از من وقت می‌خواهد؛ الان مدتی از تاریخ چک گذشته، تکلیف من چیست؟
ببینید؛ قانون برای شکایت کیفری در مورد چک، زمان و فرجه‌ای تعیین کرده است. به ترتیب «شش ماه» از تاریخ چک برای فرم زدن و دریافت گواهی عدم پرداخت و از تاریخ گواهی هم «شش ماه» برای شکایت کیفری فرصت دارید. مثلا اگر چک شما به تاریخ ۱/۶/۹۲ باشد شش ماه، معادل ۱۸۰ روز وقت دارید چک را فرم زده و گواهی عدم پرداخت بگیرید و مثلا اگر شما در ۱/۹/۹۲ چک را برگشت زدید از آن تاریخ شش ماه فرصت شکایت کیفری دارید؛ اگر این دو موعد شش ماهه را رعایت نکنید حق شکایت کیفری شما از بین می‌رود.
سوال سی و دوم:
من شنیده‌ام قبل از صدور حکم هم میشود اموال بدهکار چک را توقیف کرد؛ درست است؟
بله. به طور کلی قانون برای موارد فوری پیش‌بینی‌هایی کرده است. در مورد چک (چه در شکایت کیفری و چه در دادخواست حقوقی) شما می‌توانید تقاضای صدور «قرار تامین خواسته» یا اصطلاحا «قرار تامین اموال» نمایید. این قرار، یک «حکم فوری» است که مرجع قضایی صادر می‌کند و می‌توانید اموال بدهکار را تا زمان صدور حکم قطعی توقیف کنید. یادتان باشد اگر تقاضای تامین خواسته را طی یک دادخواست و بدون مطالبه اصل وجه چک داده باشید باید ظرف مهلت ده روز دادخواست مطالبه اصل وجه چک را هم تقدیم نمایید.
سوال سی و سوم:
اگر یک چک صادر شود و مقداری از وجه آن در حساب باشد ولی از مبلغ چک کمتر باشد؛ تکلیف بانک و صاحب چک چیست؟
قانون مقرر کرده است که بانک باید در صورت تقاضای دارنده چک، مبلغ موجودی را بپردازد و اصل چک را تحویل بگیرد. ضمنا” بانک یک «گواهی عدم پرداخت» به میزان «کسری چک» به دارنده تحویل می‌دهد. به تصریح قانون این گواهی «جانشین اصل چک» میشود به این معنی که مرجع قانونی همان گواهی را بدون وجود چک قبول می‌کند. به عنوان مثال بهزاد چکی به مبلغ پنجاه میلیون تومان دریافت نموده است. پس از مراجعه به بانک مشخص میشود موجودی حساب فقط ده میلیون تومان است؛ در این حالت بهزاد می‌تواند از بانک بخواهد مبلغ موجودی به او پرداخت شود. بانک اصل چک را گرفته و یک گواهی عدم پرداخت به میزان چهل میلیون تومان صادر می‌نماید. این گواهی بانک جانشین اصل چک میشود و به استناد آن می‌توان شکایت کیفری یا دادخواست حقوقی طرح نمود.
سوال سی و چهارم:
من شنیده‌ام که بانک حساب و پول موجود در آن را مسدود می‌کند و پرداخت نمی‌کند؛ آیا درست است؟
نه این درست نیست. مسدود کردن حساب و وجه موجود در حساب زمانی صحیح است که یا دستور دادگاه و مراجع قانونی باشد و یا اینکه چک برگشت خورده باشد و صاحب حساب مبلغ چک برگشتی را به حساب خویش واریز کند؛ این مبلغ در حساب مسدود می‌گردد و با مراجعه «دارنده چک» به او پرداخت میشود.
سوال سی و پنجم:
چک شخصی برگشت خورده است و او می‌خواهد از شکایت و عواقب سوء «صدور چک بی‌محل» جلوگیری نماید؛ چه کاری انجام دهد؟
چند احتمال پیش می‌آید :
احتمال اول: دارنده چک آن را برگشت زده باشد اما هنوز شکایت کیفری نکرده باشد. می‌توانید وجه چک را به حساب واریز نموده و به دارنده چک اعلام کنید تا با مراجعه به بانک چک را وصول نماید یا اینکه وجه چک را به دارنده پرداخته و اصل چک و گواهی عدم پرداخت را دریافت و به بانک تحویل نمایید. بهتر است این کار ظرف ده روز از تاریخ برگشت خوردن چک انجام شود زیرا پس از ده روز با ورود نام شخص به لیست اشخاصی که چک برگشتی داشته‌اند (به اصطلاح لیست سیاه) از امتیازات بانکی محروم میشود.
احتمال دوم: شکایت کیفری انجام شده باشد؛ اما هنوز حکم قطعی صادر نشده است. در این حالت هم همین که وجه چک و خسارت شاکی را پرداخت کند و اصل چک و گواهی عدم پرداخت را تحویل بگیرد یا وجه را به «حساب بانک» واریز کند یا به «صندوق سپرده دادگستری» و یا «حساب اجرائیات ثبت» واریز نماید «قرار موقوفی تعقیب» صادر و پرونده مختومه میشود.
احتمال سوم: حکم قطعی صادر شده باشد؛ در این حالت پس از پرداخت وجه و خسارات یا اعلام رضایت شاکی اجرای حکم متوقف می‌گردد ولی جزای نقدی مندرج در حکم به میزان یک سوم باید پرداخت شود و سوء سابقه هم برای وی باقی می‌ماند.
سوال سی و ششم:
بعد از تسویه حساب به اصطلاح «لاشه چک» را تحویل می‌گیرند؛ این کار درست است؟
بله. به طور کلی در اسناد تجاری «اصل سند» بسیار مهم است و همانطور که اشاره شد بودن اصل چک در دست صاحب حساب به منزله پرداخت وجه آن و جلب رضایت «دارنده چک» است.
سوال سی و هفتم:
خوب صاحب حساب چطور مطلع شود چک برگشتی دارد؟
طبق قانون بانک باید یک نسخه از «گواهی عدم پرداخت» را به آدرس اعلام شده در زمان افتتاح حساب ارسال کند
سوال سی و هشتم:
گفتید حساب اجرای ثبت، آیا چک از طریق «اجرائیات ثبت» هم قابل وصول است؟
بله. چک «سند تجاری لازم الاجرا» است و می‌توان وجه آن را از طریق اجرائیات ثبت هم مطالبه و تقاضای صدور اجرائیه و توقیف اموال صادر کننده را نمود.
اما چند نکته را هم در نظر داشته باشید:
اول اینکه برخلاف دادگاه، اجرای ثبت اختیاری در بازداشت کردن اشخاص ندارد یعنی نمی‌تواند دستور جلب و بازداشت بدهکار را بدهد.
دوم اینکه اجرائیات ثبت روال دادرسی ندارد. یعنی همین که چک و گواهی عدم پرداخت آن تحویل اجرای ثبت شود بلافاصله اقدامات ثبت برای توقیف، مزایده و فروش اموال آغاز میشود.
سوم اینکه اگر بخواهید بعد از مدتی چک را از اجرای ثبت پس گرفته و از طریق دیگری اقدام کنید؛ باید نیم عشر (۵ درصد) وجه چک را بابت «حق الاجرا» به حساب ثبت واریز نمایید.
سوال سی و نهم:
من شنیده‌ام برخی اموال بدهکار مانند یک خانه و یک ماشین توقیف نمی‌شود؛ چرا؟
درست است. به طور کلی برای آنکه به علت بدهی زندگی یک شخص نابود نشود در قانون امتیازی به نام «مستثنیات دین» پیش‌بینی گردیده است. این مستثنیات عبارتند از:
مسکن مورد نیاز بدهکار و افراد تحت تکفل وی با رعایت شئون عرفی.
وسیله نقلیه مورد نیاز و متناسب با شان محکوم علیه.
اثاثیه ضروری و مورد نیاز زندگی.
آذوقه‌ای که به طور معمول نگهداری میشود.
کتب و ابزار تحقیقاتی و علمی برای اهل علم.
وسایل و ابزار کار کسبه، پیشه‌وران، کشاورزان و سایر اشخاص.
سوال چهل:
صدور چک بی‌محل چه مجازاتی دارد؟
بستگی به مبلغ چک دارد.
۱- تا مبلغ ۱ میلیون تومان ، «تا ۶ ماه» زندان دارد.
۲- از مبلغ ۱ میلیون تا ۵ میلیون تومان ، «از ۶ ماه تا یک سال» زندان دارد.
۳- از مبلغ ۵ میلیون تومان به بالاتر ، «از یک سال تا دو سال» زندان دارد و از داشتن دسته چک هم «به مدت دو سال» محروم میشود.
ü اگر کسی بیشتر از یک بار چک بی‌محل صادر کرده و دادسرا برای او «کیفرخواست» صادر کرده باشد بانک‌ها موظفند کلیه حساب‌های جاری او را بسته و تا سه سال به نام او حساب جاری باز نکنند.
سوال چهل و یکم:
یک فقره چک نزد کسی دارم و وجه آن را به صورت اقساط پرداخته‌ام. چند نوبت به وی مراجعه کرده‌ام ولی او چک را پس نمی‌دهد؛ برای اخطار قانونی به او چه کاری می‌توانم انجام دهم؟
به طور کلی طبق ماده ۱۵۶ قانون آیین دادرسی در امور مدنی اشخاص حق دارند از طریق ارسال «اظهارنامه» مطالبی را به دیگری اعلام و اظهار نمایند. شما می‌توانید طی اظهارنامه‌ای «استرداد چک» را به آن شخص تذکر دهید. البته این نکته را هم فراموش نکنید که به صرف ارسال اظهارنامه بانک نمی‌تواند از پرداخت چک شما خودداری کند و اگر فکر می‌کنید این شخص قصد دارد چک را وصول کند به توصیه‌هایی که در سوال «مفقودی چک» شده توجه کنید. در هر صورت اگر قصد طرح موضوع را در دادگاه دارید شکایت «خیانت در امانت» و طرح دادخواست «استرداد چک» از جمله راهکارهای قانونی آن هستند.
سوال چهل و دوم:
برای اثبات سفید امضا بودن چک چه راهی وجود دارد؟
راه‌های مختلفی وجود دارد ولی به طور کلی کارشناسان خط و امضا می‌توانند با بررسی‌های فنی و تخصصی سفید امضا بودن و تفاوت خط و مندرجات چک را اعلام کنند؛ بنابراین لازم است ضمن اعلام سفید امضا بودن چک، از مسئول شعبه رسیدگی کننده تقاضای کارشناسی خط و امضا نمایید.
نکات متفرقه در خصوص چک:
- همانطور که دیدید چک در عین مفید بودن می‌تواند مشکل‌ساز هم شود و بهتر است برای پرداخت‌های کوچک از چک استفاده نکنید.
- چک را با دقت بنویسید تا خط‌خوردگی پیدا نکند و مجبور به نوشتن توضیحات و امضای پشت آن نشوید.
- اگر زیاد از چک استفاده می‌کنید حتما یک دستگاه «پرفراژ» گرفته و از آن استفاده کنید تا امکان جعل و سوء استفاده از چک کمتر شود.
- «بدون دلیل قانع کننده» چک سفید امضا به دیگری ندهید و یا با خود حمل نکنید. بسیاری اوقات سوءاستفاده دیگران، گم شدن و یا سرقت این چک‌ها دردسرهای بسیار بزرگی ایجاد می‌کند.
- از امضای خیلی ساده برای چک استفاده نکنید و یا حداقل یک مهر هم داشته باشید.
- یک دفتر رسید تهیه کرده و زمانی که چک صادر می‌کنید و به دیگری تحویل می‌دهید رسید دریافت کنید.
بخش دوم: سفته
سوال چهل و سوم:
سفته چیست؟
سفته مانند چک یک «سند تجاری» است. در سفته «امضا کننده» متعهد می‌گردد در موعد معین وجه معینی را به «دارنده سفته» بپردازد.
سفته مانند چک می‌تواند در وجه حامل باشد. سفته قابل انتقال هم هست و با امضا در پشت آن به دیگری منتقل میشود.
سوال چهل و چهارم:
اصطلاحات «دارنده سفته» و «صادرکننده سفته» را توضیح دهید.
دارنده سفته: شخصی است که سفته به او تحویل گردیده و حق دارد وجه سفته را مطالبه و دریافت کند.
متعهد سفته: شخصی است که با امضای سفته پذیرفته است که در موعد معین وجه سفته را پرداخت کند.
سوال چهل و پنجم:
در متن سفته چه نوشته شده است؟
ü «اینجانب/اینجانبان متعهد میشویم که در تاریخ ……… در مقابل این سفته به حواله کرد ……. مبلغ ….. ریال بپردازم/بپردازیم.»
ü قسمتی که بانک آن را تکمیل می کند.
ü مبلغ به عدد و تاریخ صدور سفته.
ü متن تعهد صادر کننده
ü نام متعهد و کد ملی و محل اقامت و محل پرداخت
ü امضا متعهد یا متعهدین
ü در گوشه سفته عبارت «سفته» و مبلغ اعتبار این برگه از سفته نوشته شده است.
سوال چهل و ششم:
سفته چه تفاوتی با یک تعهدنامه عادی دارد؟
یک تعهدنامه عادی هیچ یک از ویژگی‌های اسناد تجاری را ندارد از جمله اینکه:
۱- قابل واگذاری نیست و با امضا پشت آن به غیر منتقل نمی‌شود.
۲- برای تامین خواسته باید خسارت احتمالی داده شود.
سوال چهل و هفتم:
«واخواست» یعنی چه؟
به طور ساده همان برگشت زدن سفته است. به این معنا که دارنده سفته با «واخواست» گواهی عدم وصول وجه سفته را از بانک دریافت می کند.
سوال چهل و هشتم:
سفته بهتر است یا چک؟
سفته و چک هر دو سند تجاری هستند و امتیازات اسناد تجاری را دارا می باشند شاید یکی از مهمترین تفاوت‌های آن‌ها این است که چک (با شروطی که گفته شد) جنبه کیفری هم دارد اما سفته فقط جنبه حقوقی دارد.
سوال چهل و نهم:
برای عدم پرداخت سفته میشود شکایت کیفری کرد؟
همانطور که در بالا هم اشاره شد خیر. سفته فقط جنبه حقوقی دارد.
سوال پنجاه:
امضا پشت سفته چه اثر قانونی دارد؟
مانند چک دو حالت دارد یا ضمانت است و یا ظهرنویسی و امضای واگذاری تلقی میشود؛ در هر دو صورت ضامن یا ظهرنویس مسئولیت تضامنی دارند.
سوال پنجاه و یکم:
آیا سفته مواعد قانونی هم دارد؟
بله. در صورتیکه سفته با «ظهرنویسی» به «دارنده فعلی» واگذار شده باشد باید ظرف حداکثر ده روز ار تاریخ سررسید سفته را واخواست نماید در غیر این صورت دیگر ظهرنویس مسئولیتی ندارد البته مسئولیت متعهد اصلی همچنان ادامه دارد.
ü نکاتی در خصوص سفته:
«نوشتن مبلغ به عدد و حروف» ، «اختلاف مبلغ»، «خط زدن حواله کرد» ، «صدور سفته در وجه حامل» ، «امضا پشت سفته به عنوان ضامن» ، «امضا پشت سفته برای واگذاری»، «خسارات قانونی»، «وصف تجریدی اسناد تجاری» و «دارنده با حسن نیت»، «توقیف اموال»، «تحویل لاشه سفته» همگی حکمی مشابه چک داشته و می‌توانید به پاسخ مندرج در سوال مربوطه مراجعه نمایید.
بخش سوم: برات[۳]
سوال پنجاه و دوم:
برات چیست؟
برات هم یک سند تجاری است و امتیازات اسناد تجاری را دارا است.
برات شبیه حواله است به این ترتیب که صادرکننده برات(برات‌کش) با امضا و تکمیل برات، پرداخت وجهی را به شخص دیگر یا حتی خودش حواله می‌کند. کسی که برات را تحویل می‌گیرد «دارنده برات» خوانده میشود و وظیفه دارد برات را نزد کسی که برات به نام او صادر و حواله شده برده و موافقت و قبولی او را بر روی برات با ثبت امضا دریافت کند.(برات‌گیر) اگر آن شخص از قبول برات امتناع نمود بلافاصله حق دارد به صادر کننده و ظهر نویس مراجعه نماید.
سوال پنجاه و سوم:
اصطلاحات «برات‌کش» ، «برات‌گیر» و «دارنده برات» را توضیح دهید.
برات‌کش : شخصی که با صدور و امضای برات از دیگری می‌خواهد که وجه برات را به دارنده بپردازد.
دارنده‌برات: شخصی که برات به او تحویل می‌گردد تا در موعد معین وجه آن را از برات‌گیر دریافت کند.
برات‌گیر: شخصی که باید وجه برات را به دارنده برات بپردازد.(البته در صورتیکه برات را قبول کند.)
سوال پنجاه و چهارم:
در متن برات چه نوشته شده است؟
ü «خواهشمند است در تاریخ …. در مقابل این برات که نسخه …… به حواله کرد ………. مبلغ (به حروف)……….. ریال بپردازید.»
ü محلی که بانک تکمیل می‌کند.
ü مبلغ به عدد و تاریخ صدور
ü نام برات دهنده و امضا
ü در جدول نام برات گیر و محل اقامت و محل پرداخت
ü گوشه سمت راست به وسیله برات گیر تکمیل می شود.
ü در تاریخ ….. رویت شد.قبول است. امضا
ü در گوشه سمت چپ عبارت «برات» و حداکثر اعتبار این برات.
سوال پنجاه و پنجم:
برات چه فرقی با یک تعهدنامه یا حواله عادی دارد؟
همانطور که در مورد سفته گفته شد نوشتن متن برات روی یک برگ عادی امتیازات سند تجاری را ندارد. قابل واگذاری نیست و در صورت تقاضای تامین خواسته باید خسارت احتمالی پرداخت.نمایید.
سوال پنجاه و ششم:
برات با سفته و چک چه فرقی دارد؟
در چک به بانک اعلام می شود که وجه چک را بپردازد ولی در برات بانک دخالتی ندارد. در سفته خود صادرکننده متعهد پرداخت وجه سفته می شود اما در برات هم برات‌گیر (اگر برات را قبول کرده باشد) و هم برات‌کش مسئولیت دارند.
سوال پنجاه و هفتم:
برات بهتر است یا سفته و یا چک؟
تفاوت اصلی برات و سفته با چک جنبه کیفری است.همانطور که اشاره شد سفته و همچنین برات جنبه کیفری ندارند. البته همانطور که قبلا اشاره شد بعد از صدور حکم نهایی دادگاه حقوقی، امکان اعمال ماده ۲ (جلب بدهکار) وجود دارد.
سوال پنجاه و هشتم:
امضای پشت برات چه آثار قانونی دارد؟
مانند سایر اسناد تجاری مسئولیت تضامنی ایجاد می کند.
نکاتی در خصوص برات:
ü «نوشتن مبلغ به عدد و حروف» ، «اختلاف مبلغ»، «خط زدن حواله کرد» ، «صدور برات در وجه حامل» ، «امضا پشت برات به عنوان ضامن»، «امضا پشت برات برای واگذاری»، «خسارات قانونی»، «وصف تجریدی اسناد تجاری» و «دارنده با حسن نیت»، «توقیف اموال»، «تحویل لاشه برات» همگی حکمی مشابه چک داشته و می‌توانید به پاسخ مندرج در سوال مربوطه مراجعه نمایید.
[۱] – البته بانک‌ها نقش‌های متعدد دیگری هم دارند که موضوع بحث این کتاب نیست.
[۲] عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد.(ماده ۶۸۴ قانون مدنی)
[۳] در مورد برات با توجه به اینکه عملا از آن استفاده بسیار کمی میشود زیاد وارد جزئیات نگردیده‌ام و به توضیحات کلی اکتفا شده است در صورتی که سوال خاصی مطرح می‌باشد از طریق سایت مطرح فرمایید.
نکاتی در خصوص برات:
ü «نوشتن مبلغ به عدد و حروف» ، «اختلاف مبلغ»، «خط زدن حواله کرد» ، «صدور برات در وجه حامل» ، «امضا پشت برات به عنوان ضامن»، «امضا پشت برات برای واگذاری»، «خسارات قانونی»، «وصف تجریدی اسناد تجاری» و «دارنده با حسن نیت»، «توقیف اموال»، «تحویل لاشه برات» همگی حکمی مشابه چک داشته و می‌توانید به پاسخ مندرج در سوال مربوطه مراجعه نمایید.
[۱] – البته بانک‌ها نقش‌های متعدد دیگری هم دارند که موضوع بحث این کتاب نیست.
[۲] عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد.(ماده ۶۸۴ قانون مدنی)
[۳] در مورد برات با توجه به اینکه عملا از آن استفاده بسیار کمی میشود زیاد وارد جزئیات نگردیده‌ام و به توضیحات کلی اکتفا شده است در صورتی که سوال خاصی مطرح می‌باشد از طریق سایت مطرح فرمایید.